Cold War. You Were Never Really Here. First
Reformed.
In de Film Top Drie 2018 van NRC filmcritica Dana Linssen
kan ik me, vooral na het omwisselen van nummer 1 en nummer 3, prima vinden.
Verder confronteren de eindejaarslijstjes van de beroepskijkers in
kwaliteitskranten me vooral met alle films die ik het afgelopen jaar heb
gemist. Phantom Thread
duikt zelfs zo vaak op dat het me bijna spijt dat ik niet de moeite heb genomen
om mijn vooroordeel over deze film - bombastische bullshit – te falsificeren.
Tot het aanwijzen van de ‘beste film van 2018’ acht ik mij,
‘beste lezer’, dus onvoldoende gerechtigd. Wel is er één speelfilm waaraan ik, met
de kennis van nu, alsnog een blogpost wil wijden:
Film: I’m Not a Witch (INAW).
Regie/scenario: Rungano Nyoni.
Genre: kritische fictiefilm.
Verhaal: een meisje wordt tot heks verklaard, aan een
heksenboerderij toegevoegd en, tot de dood erop volgt, geëxploiteerd als
rechtsorakel, regenmaakster, wonderkind.
Locatie: platteland van Zambia.
De protagoniste – andere vrouwen noemen haar ‘Shula’ – is
een mini Messias. Als ze door een waterdraagster is beschuldigd van hekserij,
door een agente tot heks wordt verklaard en door een hogere overheidsdienaar,
Banda, wordt geconfisqueerd en toegevoegd aan zijn heksenhandel, wordt Shula,
net als de andere heksen, met een wit lint – dat haar natuurlijk beperkt in
haar bewegingsvrijheid - verbonden aan een houten klos.
De volwassen heksen dragen een blauwe kiel en worden tewerkgesteld
op het land en, bij grote droogte, in een soort steengroeve. Shula mag kiezen:
of haar slavenlot als heks accepteren of veranderen in een geit.
Heksenhoeder Banda en zijn trawanten zijn niet verlegen om
rationalisaties die hun wandaden, waanbeelden, rituelen en machtsmisbruik
moeten rechtvaardigen. Toeristen geven ze te verstaan dat de genoemde linten
zijn bedoeld om te voorkomen dat de heksen slachtoffers maken of wegvliegen.
Van Banda gaat seksuele dreiging uit. Hij is met één van
zijn voormalige heksen getrouwd. Zij wast hem als hij een bad neemt en haar
onderdanigheid lijkt een symptoom van het Stockholm syndroom.
De kleine Shula schikt zich in de heksenrol, maar
concludeert aan het einde van de film, kort voor haar dood, dat ze liever was
veranderd in een geit. Want geiten zijn vrijer dan vrouwen.
De slotsequentie van I’m
Not a Witch – we zien een oplegger vol palen met houten klossen waaraan
vele witte linten vrij wapperen, terwijl buiten beeld gemekker klinkt –
suggereert dat de achtergebleven heksen zich door Shula’s lot hebben laten
inspireren tot onafhankelijkheid. Dat biedt troost – of hoop. Maar Shula
krijgen we er niet mee terug. En de suggestie van verbetering op de valreep is
strijdig met de anderhalf uur waarin de heksen juist nauwelijks in opstand
kwamen tegen hun lot.
Misschien moet het slot ruimer geïnterpreteerd worden: als
aanmoediging aan vrouwen, mensen, die zich nog, geitgelijk, aan knellende
bemoeienissen moeten ontworstelen.
Stijl: trefzeker gemonteerd, fraai gefotografeerd, dankzij
een paar sterke stilistische ingrepen van de set designer (klossen met witte
linten, heksenuniformen) op kleur gebracht. De linten waarmee de heksen – als
marionetten – hun lot in handen van de leider geven, leveren haast magisch
realistische shots op. Op de soundtrack een prikkelende mengeling van Afrikaanse
muziek, westerse pop en Vivaldi; uit een mobiele telefoon klinkt ‘Old Macdonald Had a Farm’.
De oorspronkelijkheid en de koelbloedigheid die uit INAW spreken zijn des te indrukwekkender
wanneer je je bedenkt dat dit Nyoni’s speelfilmdebuut is.
Psychologie: INAW
schildert geen realistisch portret, brengt geen melodrama. De actrices en
acteurs zijn weinig in close up gefilmd en een rouwscène wordt letterlijk, en
dus figuurlijk, afstandelijk in beeld gebracht. Nyoni vertelt een maatschappij-
en cultuurkritisch sprookje. Veel andere recent (her)uitgebrachte films met een
vrouwelijke protagonist (Benzinho, Tampopo, Tully, Three Days in Quiberon)
steken er sentimenteel en burgerlijk bij af.
Strekking: veel mannen hebben slechte plannen en bij het
verwezenlijken daarvan worden ze vaak gesteund door volgzame vrouwen. Deze film
attaqueert Afrikaans bijgeloof en machismo, maar evengoed ‘verworvenheden’
van het westen. Toerisme, telecommunicatie en massamedia symboliseren in INAW de verwording van ‘onze’
verlichtingsidealen.
Eindoordeel: oorspronkelijke, sterke film. Drie langgerekte
oranje Mercedessen (3/5). Wat INAW tot
een prettige bioscoopervaring maakt is de kalmte waarmee Nyoni haar eigen
scenario heeft verfilmd. Er zijn camerastandpunten gekozen, er is gemonteerd,
er is een soundtrack – maar de regisseuse geeft je voldoende tijd en ruimte om
haar (denk)beelden te verwerken en zelf iets te voelen bij of te vinden van de
verwikkelingen op het scherm.
Dus: als ik uit 2018 één film mag meenemen naar de toekomst,
dan is het I’m Not a Witch.
‘En om die film te eren maak je een scheve foto van een
handvol ouwe bioscoopkaartjes die schots en scheef op een verkleurd prikbord
zijn geknald?’
‘Volgens mijn bescheiden inschatting kan ’t internet wel wat
de-idealisering gebruiken.’
Toegift: eerder maakte Rungano Nyoni zeer korte films die, net
als I’m Not a Witch, over gevangen
individuen gaan. Kijk bijvoorbeeld naar Listen(2014) of naar The Mass of Men (2012).
