Als Asger Holm, een agent die in afwachting van een proces wegens het neerschieten van een crimineel op de alarmcentrale is geparkeerd, zijn baas aan de telefoon krijgt die in het kader van zijn managementtraining een dagje meeloopt op een andere centrale, zegt de laatste over hun tijdelijke werk: ‘Ik vind het net zo saai als kakken.’
De uitspraak vormt een ironisch contrast met Den Skyldige (2018), de film waarin hij gedaan wordt, want die weet je nu juist de volle vijfentachtig minuten te grijpen met de meeslepende wisselwerking tussen de psyche van Asger Holm en zijn taken aan de telefoon. Saaiheid is in the eye of the beholder.
Dankzij een essay van Paul Schrader – regisseur/scenarist van het contemplatieve meesterwerk First Reformed (2017)* - ontdekte ik Boredom and art (2015), een cultuurfilosofische studie van kunsthistoricus Julian Jason Haladyn die helemaal is gewijd aan verveling.
Met ideeën en citaten van Kant, Schopenhauer, Nietzsche en vele, vele anderen bouwt de auteur een kaartenhuis dat voor de duur van zijn boek bewoonbaar blijkt.
Hij betoogt dat er sinds de industrialisering – uitmondend in kapitalisme, natiestaten, rationalisering, vervreemding, spektakelmaatschappijen en consumentisme – en de dood van de grote verhalen een betekeniscrisis is ontstaan die het individu alleen kan bestrijden door zelf waarde en betekenis te scheppen. Voor het eerst in de geschiedenis is verveling bereikbaar voor iedereen:
‘There is a general acceptance amongst scholars of boredom studies that the term is primarily if not exclusively modern, obviously related to previous affective discontents such as melancholia and ennui (to name two), but with the distinction of being broadly experienced by a much wider range of people within society. Such an understanding locates boredom within the larger social and political changes surrounding the 18th century declaration of the Rights of Man, in which rights that had previously been given only to a privileged few were now seen as belonging to all people, or more appropriately citizens, in a society.’
Ofwel: met de luxe komen de luxeproblemen. Voor iedereen.
Modernistische kunstenaars raken doordrongen van de betekeniscrisis en de verveling die zij met zich meebrengt; ze maken schilderijen zonder aansprekend onderwerp, organiseren excursies naar banale bestemmingen, draaien films waarin ‘niets’ gebeurt. Ze ontdekken ‘verveling’ als thema en maken ‘vervelende’ werken om het publiek te herinneren aan haar vrije wil.
Boredom and art vind ik het boeiendst wanneer de auteur ingaat op de functie van verveling in concrete werken van Édouard Manet, André Breton en de dadaïsten en surrealisten, de situationisten, Andy Warhol en Chantal Akerman. Haast terloops brengt Haladyn bovendien interessante passages over het verschil tussen reizen per trein en per koets, legt hij uit hoe moderne musea ontstonden en wat kapitalistische stadsplanning inhoudt.
Iedere middelbare scholier weet dat ook literatuur en verveling iets met elkaar te maken hebben, toch speelt de schrijfkunst, jammer genoeg, geen rol van betekenis in het boek van Haladyn. Teksten van Baudelaire, Breton, Tristan Tzara, Samuel Beckett worden enkel in het voorbijgaan in verband gebracht met de moderne verveling. Voorlopig moeten we het dus maar doen met die heerlijke uitspraak van een Amsterdamse boekverkoopster: ‘Leesbaarheid is een rechts begrip.’
Goed, we gaan afronden… Boredom and art…
Je moet er zelf wat van maken. Die gemeenplaats geldt voor het leven en voor de moderne kunst. Verveling helpt je daarbij, zo begrijp ik van Haladyn, omdat zij je bevrijdt van geruststellende conventies en oppervlakkige afleiding. Spannende, sensationele, spectaculaire films zijn eigenlijk saai, want alleen saai is werkelijk spannend. Verveling dwingt je zelf waarden te kiezen. Een interessante visie in tijden van entertainment, afleiding, haast, conformisme en consumentisme:
Verveling bestrijden is betekenis bestrijden.
---
* Nootje
First Reformed (2017). Met een prachtige hoofdrol voor Ethan Hawke die tegelijk te zien is - in een diametraal tegenovergestelde rol, die van verlopen popster - in het lieve niemendalletje Juliet, Naked (2018). Die laatste film heeft als sympathieke weinig verrassende portee dat ware liefde traditionele gezinsbanden overstijgt, wie laat zich daar nog door verrassen?, toch is het best geinig om Hawke in een rol te zien die haaks staat op die van de getourmenteerde protestantse dominee Toller waarin Paul Schrader hem castte.
